سرگذشت تام جونز، کودک سرراهی: نوشته هنری فیلدینگ ماجرای حماسی و هم فکاهی یک دلدادگی

رمان جریان ساز «سرگذشت تام جونز، کودک سرراهی» یکی از مهم ترین رمان های تاریخ ادبیات جهان است. جای بسی سعادت و خوش وقتی است که ترجمه آن به زبان فارسی نیز یکی از درخشان ترین ترجمه های رمان های انگلیسی به زبان فارسی است. در ادامه، پس از مرور کوتاه رمان، به نقل بخش هایی از آن به همراه شماره صفحات مربوط می پردازیم تا گوشه هایی از هنر ترجمه را عیان سازیم.تام جونز، کودک سرراهی که در صفحات پایانی رمان به هویت پدر و مادرش پی می برد، عاشق سوفیا وسترن می شود که دختر یک ارباب روستایی است و رمان، ماجرای حماسی و در عین حال، فکاهی این دو دلداده است برای رسیدن به هم، البته با حضور رقیبی به نام ویلیام بلایفیل، در کنار حدود بیست شخصیت عموما بامزه دیگر از طبقات مختلف جامعه انگلستان آن زمان، اعم از قاضی و کشیش و معلم و ندیمه و مسافرخانه دار و عضو طبقه اشراف و از آن طرف، روستایی و چوپان و حتی کولیان کوچ گر؛ که مجموعه این ها، سبب شده است تا رمان «تام جونز» به تابلوی نقاشی رنگارنگ و پرجزئیاتی تبدیل شود از جامعه روستایی و شهری انگلستان اوایل قرن هجدهم میلادی. هنری فیلدینگ، نویسنده رمان (متولد 1707 و متوفی 1754 میلادی) که سابقه نمایش نامه نویسی و روزنامه نگاری نیز دارد، ماجراهای پرکشش رمان را در قالب هجده کتاب که هر کتاب شامل چندین فصل است (در مجموع بیش از 200 فصل) به خواننده عرضه می کند.

جالب است بدانیم که این هجده کتاب را می توان به سه بخش تقسیم کرد: شش کتاب اول در روستا می گذرد؛ شش کتاب دوم در مسیر روستا به شهر (لندن) و شش کتاب آخر در شهر و همین تمهید هوشمندانه، نویسنده را قادر ساخته است تا با ارائه برش هایی متنوع از بخش های گوناگون جامعه خویش، ضمن پرداختن به ماجراهای پرهیجان و شیرین شخصیت ها، از نقد اجتماعی نیز غافل نشود و در عمل رمانی ماندگار و جهانگیر خلق کند.و اما برویم به سراغ شیوه و شکل نگارش رمان که نویسنده، به صراحت و در همان صفحات نخستین کتاب اول، آن را فوق العاده مهم می داند: «زیبایی سرگرمی ذهنی چندان در مضمون نیست، که در استادی نویسنده در پروراندنِ آن مضمون (ص53)»؛ و از حق نباید گذشت و هم نویسنده و هم مترجم، از پس این کار به خوبی برآمده اند.
به عنوان نمونه، نویسنده هنگامی که می خواهد برای نخستین بار به توصیف منزل آقای آلورتی (Allworthy) بپردازد، به جای جمله ساده «سبک معماری خانه گوتیک است»، چنین می نویسد: «سبک معماری گوتیک بنایی شکوهمندتر از منزل آقای آلورتی به جهان تقدیم نکرده است. (ص59)»؛ یا در جایی دیگر، جمله کلیشه ای «فلانی همسر نداشت» را، به شکلی هنرمندانه و البته طنازانه، به این صورت در می آورد: «باری، در این زمان، در قلمرو آقای فیتزپاتریک منصبی خاص، یعنی منصب همسری ایشان، خالی بود، چون بانویی که تصدی آن منصب را بر عهده داشت به تازگی استعفا کرده یا لااقل محل خدمت خود را ترک گفته بود. (ص975)».
تسلط غبطه برانگیز نویسنده بر سبک های مختلف نگارشی و البته، توانمندی شگفت انگیز مترجم در برگرداندن آن ها به زبان فارسی، در جای جای رمان مشهود است. مثلا فصل دوم کتاب چهارم با سرنویس «اشاره ای مختصر و بس، که ما در سبک مُطَنطَن چه ید طولایی داریم» این گونه آغاز می شود: «دم فرو بندید، آی نفس های گستاخ. فرمانروای اساطیری بادها دست و پای غول آسای باد پرفریاد شمال و منخرین تنوره کش توفان خاوران را در سلسله
زنجیر پولادین درکشد. (ص176)».

اما از سوی دیگر، رمان سرشار است از جملات کوچه بازاری و شیرینی مانند: «شوخی خوبی نیست، آقا، که آدم سربه سرِ اجنه و جادوگرها و از ما بهترون بذاره، چون اونا خیلی بدذاتن، آقاجان! (ص703)» که یکی از افاضات فضل فروشانه یکی از بامزه ترین شخصیت های رمان، یعنی پارتریج است. در کنار این ها، استفاده درست و به جای مترجم از گنجینه ارزشمند ادبیات کهن فارسی، در ترجمه رمان چشم نواز است، مانند: شکم بی هنر پیچ پیچ (ص442)، گاه خفته در بستر مکنت بودم و گاه دست در گریبان مسکنت (ص495)، مانند سنان گیو در جنگ پشن (ص540)، علت جدا از علت ها (ص611)، چنان که افتد و دانی (ص816)، فردا که از این دیر کهن درگذریم ـ با هفت هزار سالگان هم سفریم (ص883).

هم چنین، دقت درس آموز مترجم در «واژه گزینی» را می توان در سراسر رمان مشاهده کرد. به عنوان مثال، دو بار استفاده از واژه «دار» با دو معنای متفاوت را، در این جمله به نظاره نشینید و لذت ببرید: «همه بر این عقیده بودند که بی گمان این پسر پا به دار دنیا گذاشته، فقط و فقط برای اینکه روزی سرِ دار از دنیا برود. (ص139)»

و به عنوان حسن ختام، دو عبارت حکمت آمیز از رمان نقل می کنیم که اولی، یادآور ریاستیزی حافظ است و دومی، رنگ و بوی ادبیات عرفانی خودمان را دارد: «من فاش می گویم صدمه و خسارتی که هم مذهب و هم فضیلت و تقوی از دورویان و ریاکاران دیده اند به مراتب بیش از آسیب و زیانی بوده است که زیرک ترین لاابالیان و لامذهبان توانسته اند بر آن ها وارد سازند (ص147)»؛ «من ملاحظه کرده ام بیشتر نقایصی که در دوستی هایی که من دیده ام نمایان می گردد، تنها و تنها از حسد سرچشمه می گیرد که صفتی است دوزخی، ولی از آن صفت هاست که کمتر کسی را به دور از آن دیده ام. (ص956)».